მოსწავლეების მიერ მოძიებული მასალები ))
ნოქალაქევს ძველ ბერძნულ წყაროებში არქეოპოლისად იცნობენ, რაც ძველ
ქალაქს ნიშნავს. ამდენად, უდავოა, რომ იგი ძალზე ადრე არსებული ქალაქია და მუხურისის
კარიბჭეს წარმაოდგენდა. ალბათ, ეს სამგალავნიანი ციხე-ქალაქი ლაზიკის დედაქალაქი იყო.
იგი მდინარე ტეხურის პირას იდგა მაღალი გალავნითა და ციხე-კოშკებით შემოზღუდული.
პროკოპი კესარიელი მოგვითხრობს: არქეოპოლისი არის მთავარი
და უდიდესი ქალაქი ლაზების ქვეყანშიო.
ციხე-ქალაქის ნანგრევები სამ ნაწილად იყოფა: ქალაქის
პირველი გალავანი გაშლილ ველზეა აგებული, მეორე ბორცვის წელს ეკვრის, მესამე კი ზედ
ბორცვის თხემზეა ქალაქის ირგვლვ. აქ ნაპოვნი მასალები და მოედნის მდებარეობა გვაფიქრებინებს,
რომ იგი საზოგადოებრივი შეკრების ადგილი, საბაზრო და უცხო პირთა მოსაცდელი უნდა ყოფილიყო.
აქ, ალბათ, დროებით შესასვენებელი ნაგებობანი, ჯარისკაცთა ბინები, გარნიზონის სადგომი
იყო. ამ მოსაზრებას ადასტურებს სამხრეთის კედლის გასწვრივ დარბაზთა თუ კოშკის ოთახთა
ნანგრევების არსებობა. სამხრეთის კიდურის კოშკის პირველი სართულის ნანგრევებიც.
ან ნაწილში თხელი კედლით იყო გამოყოფილი მცირე მოედანი,
სადაც თავდაპირველად იდგა ოთხი მხრივ ღია თაღოვანი კედლებით ნაგები მცირე მრგვალი სათავსი,
რომლის სახურავებისაკენ ქვაფენილის კიბე მიემართებოა. დღეს თაღოვანი ღია კედლები ამოვსებულია
და ჩვეულებრივ ოთახადაა ქცეული. ეს საკულტო სარიტუალო ნეგებობა მისარონი-მითრას-კულტის
სათაყვანო ნაგებობად ითვლება.
გარდა ამისა, ეზოში შეინიშნება უძველეს ნაგებობათა რამდენიმე
ნაშთიც. უძველესი ნაგებობა უნდა იყოს „ორმოცთა“ეკლესია. იგი შემდეგ გადაკეთბულია, მისის
გეგმა სრულიად შეცვლიი: თავდაპირველად ეს უგუმბათო ნაგებობა ქრისტიანული მოთხოვნების
საფუძველზე იყო სახეცვლილი.
საინტერესო გადმოცემა არსებობს ამ ეკლესიისა და მისი
მიდამოების შესახებ: თითქოს ყოველ წელს შემოდგომაზე ლაზეთიდან ჩამოდიოდა ვიღაც მოხუცი
კაცი, რომელიც შუადღის ჟამს, როცა ეკლესიის გუმბათის ჯვარი ჩრდილს დასცემდა ჩრდილო
მხარეზე მის ეზოში არსებულ ერთ-ერთ საფლავს, შეუდგებოდ ამ საფლავის გასუფთავებას. გადაწმენდდა
საგულდაგულოდ, ზედაშით სასმელს მოაპკურებდა, ილოცებოდა და მეორე დღეს ისევ უკან ბრუნდებოდა.
მოხუცს ადგილობრივი მოსახლეებისათვის უთქვამს: ეს ჩვენი მამა-პაპის საძვალეა. შვიდი
საუკუნეა, რაც ამ საძვლეს დაშორებულნი, ვალდებულად ვთვლთ თავს ყოველწლიურად ჩამოვიდეთ
აქ, ვილოცოთ, გავწმინდოთ საფლავი და დავიცვათო. მოხუცები გადმოგვცემენ, რომ დიდი ხანია
ახლა არც ეს მოხუცი და არც სხვა ვინმე აქ არ გვინახავსო.
ზედ მთის წელს, ტეხურის გადასახედთან, საიდანაც ქალაქისკენ
ფართო გზა მიუყვებოდა, დგას შესანიშნავი ციხე-კოშკი, რომლის გალავანი და აღმოსავლეთის
კოშკი საკმაოდ დაცულია. ციხე-კოშკი ციხე-ქალაქის მეორე გალავნითა და თვით ქალაქის კარიბჭე,
მისი საიმედო ბურჯი უნდა ყოფილიყო. სწორედ ამ ციხე კოშკის წიინ, სამხრეთ-დასავლეთის
მხარეს, გვირაბში, მდინარიდან ამოსასვლელი ქვის საფეხურებია დაგებული. გვირაბი ტეხურის
პირამდე ჩადის. ჩვენ მდინარეში ჩახიდული საფეხურების ორივე მხარეს გურჯებად მდგარი
სვეტები შევნიშნეთ, ყველაფერი ეს ადასტურებს, რომ ქალაქი ამ მხრიდან სრულიად მიუდგომელი
იყო, რადგან ტეხური მაშინ ძლიერ წყალუხვ , ღრმა და შედარებით ვიწრო იყო. აქ, ალბათ,
რიონიდან ნავები შემოდიოდნენ. ეს სავსებით დასაშვებია. მის ქვემოთ ტეხურის დინება შედარებით
წყნარია, ადგილი კი გაშლილი და სწორი. ცხადია, მცირე ნავები გვირაბის წინ სწორედ ამ
მხრიდან ადგებოდნენ ნავსაყუდარს, ამის შემდეგ სასურველი სტუმარს ქალაქში გვირაბით აიყვანდნენ,
ხოლო არასასურველს ნავსადგურიდან და გვირაბის ზედა კარებს ჩაუკეტავდნენ ხოლმე. მსურველი
კი სხვა მხრიდან ვერსაიდან მიუდგებოდა ციხეს. იგი ყოველმხრივ 1 მეტრისა და 20 სმ სისქის
გალავნის კედელით იყო დატანებული. ამ ნაწილში ჩრდილი აღმოსავლეთიდან გალავანში დატანებული
კარითაც შემოდიოდნენ. ბორცვის თხემისკენ მიუყვება საფეხურების ნაშთები. ბორცვის ირგვლივ
მესამე გალავანია აგებული. გალავნის პიედესტალი კარგად დამუშავებული, უზარმაზარი ლოდებითააა
აწყობილი, ზემოთ კი უფრო წვრილი ქვის ქვითკირია. გალავლანში ჩართულია სამი კარი-ორი
აღმოსავლეთით, ერთი სამხრეთ-აღმოსავლეთით. მეოთხე ჩრდილო-აღმოსავლეთითი. სამხრეთ-აღმოსავლეთის
კარი დახურული ყოფილა სქელი ქვითკირის ექვდერით. ასევე ხვეულ ექვდერში გადადიოდა ჩრდილო
აღმოსავლეთით კარიც ქალაქის კედლის ჩრიდილოეთით იდგა მაღალი ოთხსართულიანი კოშკი, რომლის
ორი სართული დღესაც დაცულია. სამხრეთ-დასავლეთით, ზედ გალავანზე, იდგა სვეტებს დაყრდნობილი
სასახლე სასახლის მეორე სართული მდგარა თაღებად გადაყვანილ ოთხკუთხა სვეტებზე. დღეს
ეს სვეტები კარგადაა დაცული სამხრეთის მხარეს. სასახლის ჩრდილო კიდურზე ყოფილა მაღალი
ოთხსართულიანი კოშკი, რომლის ქონგურებიანი ჩრდილოეთის კედელი დღესაც დაცულია. ქალაქის
შიგნით შემორჩენილია ეკლესიის ნანგრევები, რომლის კანკელი თაღისერბული გადახურვა დღესაც
ურღვევადაა შემორჩენილი. ეკლესიის ოთხივე კედელი დაცულია. ოღონ სახურავი აქვს მორღვეული.
ზედ ქალაქის ჩრდილოეთის კიდურთან ბორცვი ხელოვნურადაა გაყოფილი, ხელოვნური ჩანს განეირი
თხრილიც, სადაც, ალბათ გადიოდა მაშინდეილ გზა, რომლიც არგუეთსა და კლისტორს ერთმანეთთან
აკავშირდებდა. ამ მხარეზე ციცაბო ფერდობს თხრილი ქმნიდა. ქალაქის იგნით, დასახელებულ
ნაგებობათ გარდა, არავითარი მშენებლობის კვალი არაა შემორჩენილი. ჩვენმა არქეოლოგებმა
ამ ქალაქში სერიოზული არქეოლოგიური მუშაობა ჩაატარეს. „ქართველმა არქეოლოგებმა ეს ციხე
სიმაგრეები შეისწავლეს იმდენად, რომ შესაძლებელი გახდა ძველი კედლების ნაშთების გამოვლენა,
მათ დათარიღება, კერძოდ არქეოპოლისში, ანუ ნოქალაქევში გამოვლენილია პირველ-მესამე
საუკუნეების თლილი ქვებისაგან და დიდი ლოდებისაგან გამზადებული კედლები“ -წერს პროფესორი
ს. ყაუჩხიშვილი.
ნოქალაქევის მიდამოებში საინტერესოა დედამოკა. ეს ადგილი
ტეხურის ხეობის ვიწრო ყელზეა, ნოქალქევის ციხის გადასახედთან. აქ წყალში ღრმად ჩასმულია
ვებერთელა ლოდი, რომელსაც ადამიანის ფორმა აქვს. ლოდის ირგვლივ წყალი უვლის და თავისებურ
გამოსახულებას ქმნის. ხალხი დიდი პატივისცემით ეპყრობა ამ ადგილს და ლოდს. იგი მოძალადეთ
ლაშქარს გამოქცეული ქალის გაქვავებულ სხეუალდ მიაჩნიათ, სისხლიან მდევართ გამოქცეული
ორსული ქალი მოვდია მდინარის პირად, გადახტა წყალში და ღმერთმა ქვად აქციაო-მოგვითხრობს
ლეგენდა. დედამოკა ორსულ დედას ნიშნავს. ნოქალაქევის სანახეებში, დედამოსაკთან არის
ცხელი აბანოები ბუნებრივი წყლებისა, რომელიც თავისი ღორსსებით მაცესტას, წყალტუბოსა
და მენჯის სამკურნალო წყლებს არ ჩამოუვარდება. აბანოს მიდამოებშიც ბუნებრივის ხელთუქმნელ
სურათს წარმოადგენს: მთის ასწლოვან ხეებით დაჩრდილული ფერდობი, ანკარა წყაროს წყალი,
მდინარისჭორომებიანი ვიწრო ხეობა ადამიანის თვალსა და გულს ახარებს.
ნოქალაქევი, ანუ, ქართული წყაროები მიხედვით, ქუჯის
ციხე, ან კიდევ სხვაგვარად, ციხე გოჯი მეტად საინტერესო ძეგლია, რომელიც ელინისტურ
ეპოქაში აქ გადამწყვეტ როლს ასრულებდა. ამიტომ მისი კვლავ და ყოველმხრივ შესწავლა მეტად
მნიშვნელოვანი საქმეა.
მშრალი წყობის შესანშნავი ქალაქის ნანგრევები ჩვენ მიერ
მიკვლეულია აბედათში, „ნაოხვამუზე“ დ ასერგიეთში, „ნაფაცუცუზე“. აქ მთელი კედელი შემთხვევით
დაირღვა და მისი კოტაამოძერწილი უზარმაზარი, შესანიშნავად თლილი ქვები გატაცებულ იქნა.
ნოქალაქევის
შესახებ მასალების შეგროვების, შეჯერების შემდეგ ვეწვიეთ ძველ დედაქალაქს. ნანახმა
მოლოდინს გადააჭარბა. მოსწავლეები აღფრთოვანებულები იყვნენ. ხელით ეხებოდნენ გავლავნის,
ციხე-კოშკის კედლებს, ერთი ადგილიდან მეორეზე მოუთმენალდ გადადიოდნენ. როცა მღელვარება
ჩაცხრა, მერე ყველანი მოვგროვდით ჭადრის ქევშ, კიდევ ერთხელ გავიხსენეთ ის ისტორიები,
რაც მოეპოვებინათ, ახლა უკვე რეალურად შეეძლოთ ეხილათ ყველა ის დეტალი, რასაც ორი თვის
განმავლობაში თეორიულად ეცნობოდნენ. ბავშვების უკმაყოფილება გამოიწვია ციხე-სიმაგრეების
შიგნით კერძო სახლების და ეზოების განლაგებამ. შიგნით იყო გეოგრაფიული მოედანი. გეოგრაფიის
მასწავლებელმა მოსწავლებს აუხსნა, თუ რა დანიშნულება ჰქობდა ამ მოწყობილობას.
„სურვილების
ხესთან“რიგი იდგა. ვის ნასროლ ქვას შეიტოვებდა ხის ტოტები და წიწვები, მას ციხე-სიმაგრის
ისევ ნახვის შანსი ეძლეოდა. ეს ისე, თრემ ამ ადგილების უამრავჯერ დათვალიერება არცერთ
ქართველს არ უდნა ბეზრდებოდეს, ყოველ ჯერზე კი სამაყის გრძნობით ივსებოდეს და უკეთესი
მომავლისთვსი ბრძოლის სტიმულს აძლევდეს.
 |
| Add caption |
ახლა დავუბრუდნეთ იმ ფაქტებს, რაც ნოქალქევის შესახებ
თითქმის ყველამ იცის, მაგრამ აუცილებლელი რომ ყურადღება გავამახვილოთ.
გასული საუკუნის ზოგიერთი მკვლევარის მტკიცებით, სწორედ
დღევანდელი ნოქალაქევის ადგილას მდებარეობდა მითიური ქალქაი აია, სადაც იაზონმა, მედეამ
დ ა რგონავტებმა ოქროს საწმისი მოიპარეს. პირველად ეს მოსაზრება XIX საუკუნის 30-იან
წლებში ფრანგმა სპეციალისტმა დიუბუა დე მონაპერემ გამოთქვა. ნოქალაქევში ყველაზე ადრეული
არქეოლოგიური ფენები ძვ.წ. VII_VIIს.ს. -ით თარიღდება. ამ პერიოდის მონაპოვრებს შეადგენს
სხვადასხვა ცხოველების (ცხვარი, ღორი, ცხენი) კერამიკული ქანდაკებები, განსაკუთრებით
აღსანიშნავია ორთავიანი ცხოველების ქანდაკებები, რომლებიც ამ პერიოდის ნოქალაქევში
ცხოვრების მარალ დონეზე მიუთითებს. ცხოვრება ნოქალაქევში ძვ. წ. VI-IV ს.ს-შიც გრძელდებოდა,
ამ პერიოდის ფენებიდან გამოვლენილია როგორც ადგილობრივი წარმოების, ასევე იმპორტული
თიხის ჭურჭელი. განსაკუთრებით გამოსარჩევია ნოქალაქევში აღმოჩენილი ელინისტური ხანის
ორმო და ქვევრსამარხები, მდიდარი სამარხეული ინვენტარით.
ნაქალაქარის ტერიტორიაზე გამოვლენილია სასახლეები ,
ქრისტიანული ტაძრები, აბანოები,წყალსაცავები, გვირაბი და სხვა სახის სამეურნეო თუ საფორთიფიაკციო
ნაგებობები. განსაკუთრებით მაღალი არქიტექტორული დონით არის ნაშენები ქალაქის მდინარესთნ
დამაკავშირებელი გვირაბი, რომელიც გარდა წლის მომარაგებისა, ქალაქის ერთ-ერთ ჭიშკრის
ფუნქციას ასრულებდა.
აღსანიშნავია, ნოქალაქევის ძლიერი საფორტიფიკაციო სისტემა,
რომელსაც ანალოგი მთელს კავკასიაში არ მოიძებნება. ქალაქს სამი მხრიდან მდიანრე და
ციცაბო კლდეები იცავდა, ხოლო აღმოსავლეთ ნაწილში აღმართული იყო ერთდროულად სამი გალავანი,
ამასთან კოშკების და ჭიშკრების გონივრული განლაგება ქალაქის აღებას მეტად ართულებდა.
ცნობილია, რომ ნოქალაქევი ირან-ბიზანტიის ომების დროს
ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სტრატეგიული პუნქტი იყო ეგრისს სამეფოში. მისი აღება ევრ
შესძლო ირანელთ სარდალმა მერმეროემ, რომეიც რამდენიმ ეათასი მეომრით, სპილოებით და
კრიო -მანქანებით ცდილობდა არქეოპოლისის დაუფლებას. ქართულ წერილობით წყაროებში დაცულია
ინფორმაცია ნოქალაქევის განადგურების შესახებ.
XI საუკუნის
ავტორი ჯუანშერი წერს, რომ VIII
საუკუნის 30-იან წლებში არაბმა სარდალმა მურვან იბნმუჰამედმა (მურვან ყრუმ)
მას შემდეგ არც დაიპრყო ქართლი და სომხეთი, ეგრისში გადავიდა და „ციხე იგი სამზღუდე,
რომელ არს ციხეგოჯი, შემუსრა.“ ციხეგოჯის და ეგრისის სამეფოს დამორჩილების შედეგად
მურვან ყრუმ ფაქტიურად მთელი კავკასიის დაპყრობა შეძლო. ამის შემდეგ ნოქალაქევი-ციხეგოჯი-არქეოპოლისი
კარგავს თავის სტრატეგიულ მნიშვნელობას.
სახელგანთქმული ქართველი ისტორიკოსის (ლეონტი მროველის)
ცნობით გრისისა და სვანეთის ერისთავად ფარნავაზის მიერ დამტკიცებულმა ქუჯიმ _ფარნავაზის
მეფის სიძემ „აღაშენა ციხე-გოჯი“. ამრიგად, ციხე-გოჯი ანუ ქუჯის ციხე ქართულ საისტორიო
წყაროთა ცნობით ადრეელინისტური ხანის ქართულ ქალაქთა შორის იგულისხმება. ეროვნული საისტორიო
ტრადიიის ასეთ მითითებას მხარს უჭერს ბერძნული (საკუთრივ ბიზანტიური) საისტორიო მწერლობაც. მაგალითად, ნოქალაქევის ძველ, ბერძნულ სახელწოდებას
(„არხაიპოლის“) გადმოგვცემს ორი ისტორიკოსი _პროკოპი კესარიელი და აგათია. ბერძნული
ციხე-გოჯის სახელი ორი სიტყვისაგან შედგება: „არხაია“ _არქაია“ ნიშნავს ძელს, ხოლოდ
„პოლის“-ქალაქს ან ციხე-ქალქსაც. ე.ი. ნოქალაქევის უძველეს სახელად „ძველი ქალაქი“
უნდა ვივარაუდოთ და „არქეოპოლისი“ ამ ქალაქსი ადგილობრივი, ქართული სახელი ბერძნულ
ენაზე ნათარგმნად უნდა მივიჩნიოთ.
 |
| Add caption |
 |
| Add caption |
 |
| Add caption |
